Centrum Berlina. Z jednej strony, skrzący szkłem i stalą, nowoczesny Plac Poczdamski. Z drugiej – Brama Brandenburska, symbol miasta. Zatrzymujemy się gdzieś pomiędzy i nie możemy się ruszyć. Słyszymy głosy, których nie słychać. Głosy sześciu milionów ludzi, którzy próbują opowiedzieć nam swoją tragiczną historię.

Gdzie znajduje się Pomnik Holokaustu?

Pomnik Holokaustu (Pomnik pomordowanych Żydów Europy) znajduje się w samym sercu Berlina. Jego lokalizacja nie jest przypadkowa. Wyrastające nieopodal osiedle mieszkaniowe przy Wilhelmstrasse stoi w miejscu, gdzie zlokalizowana była cała dzielnica rządowa III Rzeszy Hitlera: siedziba Gestapo, SS i Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy.

Jak budowano Pomnik Holokaustu w Berlinie?

Za inicjatorkę budowy pomnika należy uznać dziennikarkę, Leę Rosh, która już pod koniec lat 80 – tych toczyła batalię o to, by upamiętnić ofiary Holokaustu. Nikt nie miał wątpliwości, iż pomnik należy wznieść, jednak aż 11 lat zajęła Niemcom debata, gdzie, w jakiej formie i czy ma upamiętniać jedynie pomordowanych Żydów, czy wszystkie ofiary niemieckiego terroru. W 1994 roku ogłoszono konkurs, w którym wzięło udział ponad pięciuset artystów z całego świata. Wyłonione zostały dwa projekty, które nie przypadły do gustu ówczesnemu kanclerzowi Niemiec, Helmutowi Kohlowi. Trzy lata później rozpisano nowy konkurs do którego zaproszono ponad 20 architektów z całego świata. Zwycięski projekt wykonali Egon Eisenman i Richard Serra. Niestety z powodu burzliwych dyskusji co do formy pomnika (byli też tacy, którzy w ogóle go nie chcieli, m.in. ówczesny burmistrz Berlina, który stwierdził, że nie chce, by miasto stało się „stolicą pokuty”), a także z powodu nanoszenia licznych zmian w projekcie, po raz kolejny sprawa pomnika utknęła w martwym punkcie.

Ostatecznie, 25 czerwca 1999 roku, decyzją niemieckiego parlamentu, zatwierdzono budowę pomnika według zmodyfikowanego projektu Egona Eisenmana ( Serra wycofał się z współpracy). Oficjalnego odsłonięcia pomnika dokonano w 2005 roku. Sfinansowany został całkowicie z niemieckiego budżetu (prawie 27 milionów euro).

Architektura Pomnika Holokaustu

Pomnik Holokaustu w Berlinie jest jednym z największych pomników na świecie. Nie sposób objąć go wzrokiem, tak samo jak nie sposób pojąć rozumem Holokaust. Na dwóch hektarach umieszczono 2711 betonowych stel, każda z nich miała odpowiadać jednej stronie Talmudu. Niestety w 2010 roku na dwóch blokach pojawiły się duże pęknięcia i jednego z nich nie udało się uratować. Stąd też obecnie jest ich 2710.

Stele są tych samych wielkości (0,95x2,38 m), ale różnych wysokości; od milimetrowych do wysokich na prawie 4 metry. Wewnątrz są one puste, najwyższe z nich ważą nawet 16 ton. Już samo użycie określenia „stela” nawiązuje do płyt nagrobnych. Pomnik przywodzi na myśl niektóre cmentarze żydowskie, jak na przykład ten na Górze Oliwnej w Jerozolimie. Sam architekt nie narzuca odbiorcom interpretacji swego dzieła. Na pomniku nie ma żadnych napisów, nie ma on też wejścia i wyjścia. Przechodząc między nimi, szczególnie wieczorową porą, mamy uczucie zagubienia. Uczucie to potęguje fakt, iż odległość jednego bloku od drugiego niespełna jeden metr, tak, by iść w pojedynkę. Jednym, pomnik przypomina szare, wyludnione, wręcz mroczne miasto. Jeszcze inni widzą wydobywające się z ziemi kominy. Niższe stele kojarzą się z pomordowanymi dziećmi, wyższe – z pomordowanymi dorosłymi.

Skandal wokół Pomnika Holokaustu

Największy skandal wokół pomnika wybuchł w 2003 roku w trakcie budowy. Projekt zakładał, by wszystkie betonowe bloki pokryć specjalną emalią, zabezpieczającą je przed aktami wandalizmu, głównie graffiti. Wówczas okazało się, iż firma odpowiedzialna za wykonanie tych prac, jest spadkobiercą firmy chemicznej Degesch, odpowiedzialnej za stworzenie i dostarczanie gazu Cyklon B do niemieckich obozów zagłady. Wówczas wstrzymano budowę pomnika, jak się jednak okazało, na dość krótko. Niemiecki rząd, który finansował budowę monumentu, stwierdził, że ciężko w dzisiejszych czasach wykluczyć wszystkie niemieckie firmy, które w czasie wojny spierały zbrodnie nazistowskie, gdyż są one spadkobiercami niechlubnej historii. Ponadto przeważyły względy finansowe. Po pierwsze, część stel pokryto już wspomnianą emalią. Usunięcie jej wiązało by się z całkowitym usunięciem stel i ustawieniem nowych. Dodatkowo, firma Degussa zaproponowała niezwykle korzystną cenę za swój środek. Po raz kolejny wygrał niemiecki pragmatyzm. Współpracę z firmą poparł sam architekt mimo sprzeciwu wielu środowisk żydowskich.

Centrum Informacji Pomnika Holokaustu

Wraz z budową pomnika, powstało tzw. Centrum Informacji. Znajduje się ono pod pomnikiem, a wejście jest całkowicie bezpłatne. Centrum dokumentuje prześladowania i zagładę Żydów w Europie oraz historyczne miejsca zbrodni. Podzielone jest na kilka sal, każda z nich ma własną nazwę.

W muzealnym foyer przedstawiono politykę niemieckiego terroru w latach 1933 – 1945. Sześć twarzy symbolizuje sześć milionów ofiar. Tu też umieszczono motto Centrum, słowa włoskiego pisarza, Primo Leviego: „ To się wydarzyło, więc może wydarzyć się ponownie. To właśnie sedno tego, co mamy do powiedzenia”.

Pierwsza z sal nazywana jest Salą Świadectw. Prezentuje wpisy w pamiętnikach, dzienniki, listy pożegnalne. Często zachowane jedynie we fragmentach, wyrażają uczucia ludzi w obliczu przemocy i zbliżającej się śmierci. Po większości zamordowanych nie pozostał nawet ślad. Niemcy skutecznie usuwali wszelkie informacje o swoich ofiarach. Sala Rodzin ukazuje losy piętnastu rodzin żydowskich. Każda z nich miała swoją historię, pochodziła z innych światów, innych państw (polska rodzina pochodziła z Łodzi). Zdjęcia i osobiste rzeczy dokumentują tragiczne losy ich członków.

W Sali Imion, na czterech ścianach, pojawiają się imiona i nazwiska sześciu milionów zamordowanych Żydów. W ten sposób podjęto próbę przywrócenia każdemu jego tożsamości. Wielu zamordowanych nie doczekało pochówku, ich szczątki palono bądź zakopywano w nieznanych często miejscach. Odczytanie wszystkich nazwisk, wraz z krótkim życiorysem każdej z ofiar zajęłoby 6 lat, 7 miesięcy i 27 dni.

Sala Miejsc przedstawia 220 miejsc prześladowań i zagłady Żydów. Obozy zagłady, koncentracyjne, getta, miejsca eutanazji, miejsca masowych egzekucji.